Μεσ’ την Κοιλάδα των Τεμπών: Ιστορία, λατρείες και μύθοι για το «Χάνι της Κοκκώνας»

Της Μαριάννας Μανωλοπούλου

«Βαριά ιστορία» συνοδεύει την Κοιλάδα των Τεμπών, η οποία αποτελεί ένα από τα πιο εντυπωσιακά τοπία στον ελλαδικό χώρο, με απαράμιλλο φυσικό κάλλος, ενώ συνιστά σημείο αναφοράς από μυθολογική, θρησκευτική και ιστορική άποψη διότι αποτελεί το σημαντικότερο εμπορικό πέρασμα από τη Θεσσαλία στη Μακεδονία. Από τη μια θα δει κανείς τον επιβλητικό Όλυμπο με το όρος, την κατοικία θεών και ηρώων, από την άλλη τον Κίσσαβο, την Όσσα ή αλλιώς «το όρος των κελιών» στη μέση την διατρέχει“της Λαρίσης το ποτάμι που το λένε Πηνειό, αν τυχόν και δε με θέλεις ‘κει θα πέσω να πνιγώ”, εκβάλοντας στο Αιγαίο.

Σύμφωνα με το βιβλίο «Κοιλάδα των Τεμπών. Ελληνιστικό& βυζαντινό συγκρότημα στη θέση “Χάνι της Κοκκώνας”» του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού και την Εφορεία Αρχαιοτήτων Λάρισας, κατά τη διάρκεια της κατασκευής του νέου οδικού άξονα η ΕΦΑ Λάρισας διεξήγαγε ανασκαφές στην δυτική είσοδο της κοιλάδας των Τεμπών στη θέση «Χάνι της Κοκκώνας», κτίσμα του 19^ου αιώνα, από το 2008-2013, υπό την επιστημονική ευθύνη των αρχαιολόγων κ. Γιώργου Τουφεξή και κ. Σταυρούλας Σδρόλια.

Συγκεκριμένα, τα τελευταία χρόνια έχουν βρεθεί στην τοποθεσία σπουδαία αρχαιολογικά ευρήματα που μαρτυρούν τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα ενός ελληνιστικού συγκροτήματος, λατρευτικού και εργαστηριακού χαρακτήρα, ενός βυζαντινού ναού και ενός βυζαντινού κτιρίου που χαρακτηρίστηκε ως πανδοχείο, επισκέψιμα από τα έτη 2016-17.

Οι αρχαιολογικές πληροφορίες επιβεβαιώνουν την ύπαρξη στο ανατολικό άκρο της κοιλάδας, της αρχαίας πόλης Ομόλιον κοντά στο σημερινό χωριό, όπου βρέθηκε σε αυτό τμήμα νεκροταφείου καύσεων της αρχαϊκής περιόδου και κιβωτιόσχημοι τάφοι της κλασικής εποχής. Στο βορειότερο τμήμα της ακόμη,αποκαλύφθηκε η μακεδονική πόλη Φίλα,η σημερινή Κάτω Αιγάνη, στη βορειοανατολική έξοδό της έχει βρεθεί το ιερό του Απόλλωνα ενώ στο δυτικό άκρο της η πόλη των Γόννων. Αν προχωρήσει κανείς λίγο δυτικότερα, θα συναντήσει, τον τεκέ του Χασάν Μπαμπά, Οθωμανικό οίκο συγκεντρώσεων και προσκυνημάτων του 15^ου αιώνα. Στο κέντρο της κοιλάδας ωστόσο, είναι χτισμένη η γνωστή εκκλησία της Αγίας Παρασκευής, διαχρονικός χώρος λατρείας των πιστών, όπου χτίστηκε περίπου το 1910 και αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα προσκυνήματα της περιοχής του νομού Λάρισας με χιλιάδες επισκέπτες κάθε χρόνο.

Αρχαιολογικά ευρήματα και «Κυβέλα, μάτερ θεών»

Το Ελληνιστικό συγκρότημα διέθετε πολλά δωμάτια, στο νοτιότερο σημείο αυτού γνωστοποιήθηκε η λατρεία της μητέρας των Θεών, της θεάς της καρποφορίας και της γονιμότητας-Κυβέλης.Διαδεδομένης θεότητας στη Θεσσαλία με τη παρουσία τμήματος μαρμάρινης ναόσχημης στήλης με την ανάγλυφη μορφή της ένθρονη, με ένα λιοντάρι μικρό στα γόνατα της και διάφορα τελετουργικά σκεύη τριγύρω, χρήσιμα που παραπέμπουν στην τέλεση θυσιών.

Σημαντικό τμήμα επιγραφής ΟΝΕΘΕΙΚΕ που πιθανόν ανήκει στην θεά Άρτεμη και πήλινο πλακίδιο με προτομή της ίδιας θεάς μαρτυρούν τη συλλατρεία δυο θεοτήτων, τα οποία σχετίζονται με την πλούσια, άγρια γη και τη βλάστηση στο Θεσσαλικό κάμπο.

Φως στο τούνελ βρέθηκε επίσης, μετά από πλήθος αρχαιολογικών ερευνών όπως: σιδερένια καλέμια,βελόνια, εργαστήρια που συνδέονται άμεσα με τη λειτουργία αρχαίου και βυζαντινού λατομείου μαρμάρου, κεραμική, χάλκινα(κυρίως από μακεδονικά και θεσσαλικά νομισματοκοπεία) και αργυρά νομίσματα, ασημένιο νόμισμα με παράσταση ταυροθηρίων από την Τρίκκη του 5^ου αι. π.Χ, μεταλλικά, οστέινα και γυάλινα αντικείμενα, πήλινες αγνύθες, λίθινες στήλες, κεραμίδα(παραλλαγή του παιχνιδιού Πέντε Γραμμαί), δέκα τάφοι της ύστερης κλασσικής, ελληνιστικής και ρωμαϊκής περιόδου. Ταυτόχρονα, το συγκρότημα εξυπηρετούσε τις ανάγκες των περαστικών για φαγητό, ξεκούραση και διαμονή.

Βυζαντινές αρχαιότητες

Τρία βυζαντινά συγκροτήματα, αρχαιολογικά λείψανα της παλαιοχριστιανικής περιόδου που ανήκουν στην εποχή του Ιουστινιανού, ορθογώνιος ληνός, κεραμικός κλίβανος, κυκλική ασβεστοκάμινος, με τις τρεις τελευταίες αρχαιότητες να συνάδουν με την πορεία της νέας οδού, όπου τμήματά τους μεταφέρθηκαν στον αύλειο χώρο του Διαχρονικού Μουσείου Λάρισας. Νομίσματα του Βασιλείου Α΄ που βρέθηκαν κάτω από το δάπεδο, πανδοχείο των βυζαντινών χρόνων σε μακρόστενο σχήμα κτισμένο στη θέση ρωμαϊκού σταθμού, ερείπια βυζαντινού ναού, ίχνη δυο τραπεζών Ιερού Βήματος, ανασκαφές 49 ταφών και κοιμητήριο με οργάνωση και διάρκεια είναι κάποια από τα ευρήματα που είναι πλέον γνώριμα.Αξιοσημείωτο είναι ότι στην περιοχή των Τεμπών είχε εγκατασταθεί η έδρα της επισκοπής Λυκοστομίου ή Θετταλικών Τεμπών που αναγγέλλεται στις βυζαντινές πηγές από το 10^ο αι. ότι υπάγεται στη Μητρόπολη Θεσσαλονίκης.Στη συνέχεια,μεταφέρεται στον Πλαταμώνα, τη μεταβυζαντινή περίοδο στα Αμπελάκια μέχρι την τελική ενσωμάτωση της στη Μητρόπολη της Λάρισας. Ο ιερός χαρακτήρας των παραπάνω έχει «μετακινηθεί» σήμερα στο προσκύνημα της Αγίας Παρασκευής.

Οι μελέτες που διεξήχθησαν από τον αρχιτέκτονα, Δημήτρη Κουτσογιάννη το 2013 αναφέρονται στη διαμόρφωση,ανάδειξη, στερέωση, συντήρηση και αποκατάσταση των μνημείων στην περιοχή των Τεμπών ενώ οι εργασίες έγιναν στο πλαίσιο της κατασκευής των σηράγγων της νέας εθνικής οδού Τεμπών-Θεσσαλονίκης. Σήμερα στόχος της συντήρησης του αρχαιολογικού χώρου είναι αρχικά, η προστασία των μνημείων με μεταλλική περίφραξη στην παλαιά εθνική οδό, όπου στο εσωτερικού του κατασκευάστηκε διάδρομος περιήγησης, τοποθετήθηκαν ξύλινα κιόσκια, ενημερωτικές πινακίδες και μετέπειτα, η πολιτιστική αναβάθμιση της περιοχής καθιστώντας τον πόλο έλξης των επισκεπτών.

Η Κοιλάδα των Τεμπών πριν ολοκληρωθούν οι κατασκευές του νέου οδικού δικτύου,είχε απασχολήσει την δημοσιότητα εξαιτίας των ατυχημάτων που έλαβαν χώρα με αποκορύφωμα το τραγικό δυστύχημα που στοίχισε τη ζωή σε 21 μαθητές. Εντούτοις, είναι ξακουστή σε όλη την Ελλάδα μέσα από πίνακες, φωτογραφίες, βιβλία, εικόνες, στίχους σπουδαίων συγκινησιακών τραγουδιών όπως αυτών του Θανάση Παπακωνσταντίνου στο ομώνυμο τραγούδι του Σωκράτη Μάλαμα («Μες την κοιλά/όπως τα λέω/μες την κοιλάδα των Τεμπών/Φόβος των μηχανοδηγών/Είναι ένας γέρο όπως τα λέω/είναι ένας γέρος πλάτανος/ μαγκούφης και παράφορος/Που πίνει από όπως τα λέω/που πίνει απ’ το θολό νερό/του ποταμού το ιερό…/), αλλά κυρίως σήμερα αποτελεί τουριστικό προορισμό. Το σίγουρο είναι πως κάθε φορά που περνάς από την Κοιλάδα το μάτι σου θα παρατηρήσει κάτι διαφορετικό, που κρύβει πίσω του ολόκληρη την ιστορία του Θεσσαλικού κάμπου.