Του Νίκου Μουστάκα / Αρθρογράφος – Msc International Negotiations
Στο ρευστό παγκόσμιο πολιτικοοικονομικό περιβάλλον που ζούμε, επιβάλλεται να ξαναγνωριστούμε με τους ποικίλους υπερεθνικούς και παγκόσμιους οργανισμούς που επηρεάζουν άμεσα το διεθνές πολιτικό γίγνεσθαι. Και αφού κάθε βδομάδα θα αναλύουμε από ένα τέτοιο οργανισμό θα καταλήξουμε σε μία ανάλυση των εξελίξεων μέσω της οποίας θα διαπιστώσουμε πολλά ενδιαφέροντα ζητήματα.
Ξεκινάμε επομένως αυτό το αρθρογραφικό ταξίδι από την μεγάλη μας οικογένεια, την ΕΕ. Δεν θα αναφερθούμε στο θεωρητικό κομμάτι της δημιουργίας της που προέκυψε μετά τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο, με κεντρικό άξονα την παύση των πολέμων στην Γηραιά Ήπειρο και την εφαρμογή των ιδανικών του Διαφωτισμού, της Δημοκρατίας και ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Θα αναφερθούμε με όσο γίνεται περισσότερο πολιτικό, νομικό, τεχνοκρατικό χαρακτήρα στα όργανα που είναι υπεύθυνα για την χάραξη της πολιτικής και οικονομικής λειτουργίας της.
Ξεκινάμε λοιπόν με με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή( Κομισιόν) που αποτελεί τον θεσμό της ΕΕ που συνδυάζει εκτελεστικές και πολιτικές αρμοδιότητες με ισχυρό τεχνοκρατικό υπόβαθρο. Είναι ο κύριος φορέας που διασφαλίζει την εύρυθμη λειτουργία της ΕΕ και την προώθηση των κοινών ευρωπαϊκών αξιών και συμφερόντων. Η Επιτροπή λειτουργεί βάσει του άρθρου 17 της ΣΕΕ και των άρθρων 244 – 250 της ΣΛΕΕ και αποτελείται από 27 Επιτρόπους, έναν από κάθε κράτος μέλος, συμπεριλαμβανομένου του Προέδρου και των Αντιπροέδρων. Η ανεξαρτησία της, κατοχυρωμένη στο άρθρο 245 της ΣΛΕΕ , τον καθιστά θεσμό υπερεθνικού χαρακτήρα, που δρα εκτός στενών εθνικών πλαισίων. Η θητεία τους διαρκεί πέντε έτη και επιλέγονται κατόπιν προτάσεων των κρατών μελών και έγκρισης από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο , σε διαδικασία που περιγράφεται στα άρθρα 17 ΣΕΕ και 246 ΣΛΕΕ . Ο Πρόεδρος της Επιτροπής καθορίζει τις πολιτικές κατευθύνσεις του οργάνου και κατανέμει τα χαρτοφυλάκια μεταξύ των Επιτρόπων. Η τρέχουσα Επιτροπή είναι η λεγόμενη “Επιτροπή φον ντερ Λάιεν” , με Πρόεδρο την Ursula von der Leyen (2024-2029).
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή χαρακτηρίζεται συχνά ως ο «θεματοφύλακας των Συνθηκών», καθώς διασφαλίζει την τήρηση του ευρωπαϊκού δικαίου από τα κράτη μέλη και τους λοιπούς θεσμούς (άρθρο 17 ΣΕΕ). Η Επιτροπή διατηρεί το μονοπώλιο της νομοθετικής πρωτοβουλίας, προτείνει τον προϋπολογισμό της ΕΕ, εποπτεύει την εφαρμογή του δικαίου και εκπροσωπεί την Ένωση διεθνώς σε τομείς αρμοδιότητάς της. Επιπλέον, μεριμνά για την ορθή χρήση των ευρωπαϊκών κονδυλίων και παρεμβαίνει σε περιπτώσεις παραβίασης του κοινοτικού κεκτημένου.
Οι βασικές της αρμοδιότητες συνοψίζονται ως εξής:
- Πρωτοβουλία νομοθεσίας: Η Επιτροπή έχει το αποκλειστικό δικαίωμα υποβολής προτάσεων για την υιοθέτηση νομοθετικών πράξεων από το Συμβούλιο και το Κοινοβούλιο (άρθρο 17 ΣΕΕ).
- Εκτελεστικές αρμοδιότητες: Εφαρμόζει τις πολιτικές και τον προϋπολογισμό της ΕΕ. Η Επιτροπή εποπτεύει την εφαρμογή των ευρωπαϊκών πολιτικών μέσω των διαφόρων Γενικών Διευθύνσεων (π.χ. ΓΔ Ανταγωνισμού, ΓΔ Εμπορίου).
- Διαχείριση και εποπτεία: Ελέγχει την ορθή εφαρμογή του ευρωπαϊκού δικαίου από τα κράτη μέλη και μπορεί να προσφύγει στο Δικαστήριο της Ένωσης (ΔΕΕ) σε περίπτωση παραβιάσεων (άρθρο 258 ΣΛΕΕ).
- Εξωτερική εκπροσώπηση: Εκπροσωπεί την ΕΕ σε διεθνές επίπεδο στους τομείς που δεν καλύπτονται από την Κοινή Εξωτερική Πολιτική και Πολιτική Ασφάλεια (ΚΕΠΠΑ) , όπως σε εμπορικές διαπραγματεύσεις ή διεθνείς συμφωνίες (άρθρο 17 ΣΕΕ).
Η Επιτροπή λειτουργεί βάσει της αρχής της συλλογικότητας , όπου οι αποφάσεις λαμβάνονται από κοινού από όλα τα μέλη της. Οι Επίτροποι οφείλουν να δρουν προς όφελος της Ένωσης συνολικά και όχι των εθνικών τους κυβερνήσεων. Η ανεξαρτησία της Επιτροπής είναι θεμελιώδης: σύμφωνα με το άρθρο 245 ΣΛΕΕ , οι Επίτροποι δεν ζητούν ούτε τους δίνονται εντολές από καμία κυβέρνηση ή οργανισμό. Η αρχή αυτή ενισχύει την αμεροληψία και την ουδετερότητα του οργάνου. Η Επιτροπή διαθέτει έναν πολυσύνθετο διοικητικό μηχανισμό που στελεχώνεται από περίπου 32.000 υπαλλήλους . Η διοίκηση είναι οργανωμένη σε Γενικές Διευθύνσεις και Υπηρεσίες, οι οποίες καλύπτουν όλους τους τομείς των πολιτικών της ΕΕ: από την ενέργεια και το περιβάλλον έως την εσωτερική αγορά και τον ανταγωνισμό.
Η Επιτροπή έχει κεντρικό ρόλο στη διαμόρφωση πολιτικών όπως:
- Η ενιαία αγορά
- Οι κανόνες ανταγωνισμού
- Η πράσινη συμφωνία (European Green Deal)
- Η ψηφιακή μετάβαση
- Οι κοινωνικές και περιφερειακές πολιτικές
Επιπλέον, διαχειρίζεται σημαντικά χρηματοδοτικά μέσα όπως το Πολυετές Δημοσιονομικό Πλαίσιο (ΠΔΠ) και το Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας (Next Generation EU) .
Σύγχρονες προκλήσεις και παραδείγματα παρέμβασης
1. Ενεργειακή κρίση και στρατηγική αυτονομίας
Η ρωσο-ουκρανική κρίση και οι διαταραχές στον ενεργειακό εφοδιασμό (2022-2025) οδήγησαν την Επιτροπή να εκπονήσει το REPowerEU , ένα στρατηγικό σχέδιο απεξάρτησης της ΕΕ από τα ρωσικά ορυκτά καύσιμα και την ενίσχυση της ενεργειακής ασφάλειας. Η Επιτροπή διαπραγματεύτηκε κοινές προμήθειες φυσικού αερίου για τα κράτη μέλη και επιτάχυνε την πράσινη μετάβαση μέσω της ενίσχυσης του ΑΠΕ και της ενεργειακής απόδοσης. Προφανώς κάπου εδώ είναι γνωστές οι όποιες παραφωνίες διαφόρων κρατών μελών και πολιτικών της ΕΕ σχετικά με την προμήθεια ορυκτών καυσίμων με κύριους υπαίτιους της Γερμανική πλευρά και τα φιλικά προς την Ρωσία κράτη.
2. Ψηφιακή μετάβαση και κανονισμούς για την Τεχνητή Νοημοσύνη
Το 2024 η Επιτροπή εισηγήθηκε τον Κανονισμό για την Τεχνητή Νοημοσύνη (AI Act) , την πρώτη παγκόσμια προσπάθεια ρύθμισης της τεχνητής νοημοσύνης, με στόχο τη διασφάλιση της ασφάλειας και των θεμελιωδών δικαιωμάτων στην ψηφιακή εποχή. Ο Κανονισμός εισάγει κατηγορίες κινδύνου για συστήματα AI και διαφάνεια για παρόχους και χρήστες. Παράλληλα, μέσω της Ψηφιακής Δεκαετίας (Digital Decade 2030) , η Επιτροπή καθοδηγεί την ΕΕ στην ανάπτυξη ψηφιακών υποδομών και δεξιοτήτων.
3. Πράσινη Συμφωνία και Κλιματική Ουδετερότητα
Η Επιτροπή είναι ο θεμελιώδης της Πράσινης Συμφωνίας (European Green Deal) , της στρατηγικής για τη ρύθμιση κλιματικής ρύθμισης έως το 2050. Έχει εισάγει πακέτα μέτρων όπως το “Fit for 55” , που προβλέπει μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου κατά 55% και προετοιμασία έως το 2030. Παράλληλα, προωθεί μεταρρυθμίσεις στην αγορά άνθρακα (ETS) και επενδύσεις στην κυκλική οικονομία. Κάπου εδώ προκύπτουν πάλι προβλήματα εφαρμογής της αντζέντας αυτής ειδικότερα μετά την εκλογή Τραμπ αλλά και τον ενδεχομένως υπερφιλόδοξο στόχο μέχρι το 2030. Ήδη έχουν ακουστεί φωνές περί παράτασης του χρονοδιαγράμματος πέραν του 2030 στα πλαίσια της ενίσχυσης της ανταγωνιστικότητας και εξαιτίας των πιέσεων από Κίνα, Ρωσία, ΗΠΑ οι οποίες δεν φαίνονται διατεθειμένες να μειώσουν δραστικά τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου.
- Οικονομική διακυβέρνηση-Ταμείο Ανάκαμψης-RearmyEU
Μετά την πανδημία Covid-19, η Επιτροπή σχεδίασε το Next Generation EU , το ιστορικό πακέτο ύψους 806 δις. ευρώ για την ανάκαμψη της ΕΕ. Μέσω του Ταμείου Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας (RRF) , η Επιτροπή αξιολογεί και εγκρίνει τα εθνικά σχέδια ανάκαμψης, ελέγχοντας την καλή χρήση των πόρων και προωθώντας τις επενδύσεις στην πράσινη και ψηφιακή μετάβαση. Στην οικονομική συμπεριφορά της ΕΕ προστίθεται το πρόσφατο πρόγραμμα Rearmy EU που αφορά ένα καινούργιο ταμείο σχετικά με τον επανεξοπλισμό των χωρών της ΕΕ ένεκα των διεθνών αναταραχών και της πολιτικής Τραμπ. Σε αυτό το πρόγραμμα συνδυάζονται η ενίσχυση της ασφάλειας της ΕΕ με την μεγαλύτερη οικονομική συνεισφορά των κρατών μελών γενικά αλλά και της κάθε χώρας για τον εαυτό της ξεχωριστά μέσω εξαίρεσης των αμυντικών δαπανών από το δημοσιονομικό έλλειμμα και τον στόχο του 3% που προβλέπεται από τις Συνθήκες.
- Κράτος Δικαίου και εποπτεία συμμόρφωσης
Η Επιτροπή υποστηρίζει την εποπτεία της συμμόρφωσης των κρατών μελών με τις αρχές του κράτους δικαίου. Με τον μηχανισμό αιρεσιμότητας που συνδέει την εκταμίευση ευρωπαϊκών κονδυλίων με τον σεβασμό των αρχών του κράτους δικαίου, έχει συμβεί σε περιπτώσεις όπως η Ουγγαρία και η Πολωνία. Το Ετήσιο Έγγραφο για το Κράτος Δικαίου αποτελεί πλέον εργαλείο για την αξιολόγηση της κατάστασης σε όλα τα κράτη μέλη.
6. Διαχείριση μεταναστευτικών ροών
Η Επιτροπή εισήγαγε τη νέα πρόταση για το Σύμφωνο για τη Μετανάστευση και το Άσυλο , με στόχο τη διαμόρφωση ενός κοινού ευρωπαϊκού πλαισίου διαχείρισης των εξωτερικών συνόρων και της μετανάστευσης, στη βάση της αλληλεγγύης και της δίκαιης κατανομής των ευθυνών μεταξύ των κρατών μελών.
Διακρίνεται επομένως, πως η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παραμένει το στρατηγικό κέντρο λήψης και χάραξης πολιτικής στην ΕΕ. Οι δράσεις της στα πεδία της ενέργειας, της τεχνητής νοημοσύνης, της βιώσιμης ανάπτυξης, της οικονομικής διακυβέρνησης και της προστασίας του δικαίου αποδεικνύουν τον καίριο ρόλο της στην αντιμετώπιση των μεγάλων προκλήσεων του 21ου αιώνα. Ο ρόλος αυτός υπονομεύεται, εξαιτίας της πολυμορφίας των συμφερόντων που καλείται να αντιμετωπίσει Επιτροπή, κάτι το οποίο δημιουργεί συχνά προβλήματα εφαρμογής, πισωγυρίσματα και μεγάλες καθυστερήσεις στην ανάληψη δράσης. Η Επιτροπή δεν είναι απλώς μια διοικητική μηχανή, αλλά ένας δυναμικός πολιτικός θεσμός που επιδιώκει την ενότητα και την ανθεκτικότητα της ΕΕ απέναντι σε γεωπολιτικές, τεχνολογικές και κοινωνικοοικονομικές προκλήσεις.