Του Νίκου Μουστάκα- Msc International Negotiations
Η διεθνής πολιτική σκηνή του 21ου αιώνα χαρακτηρίζεται από ένα περίπλοκο δίκτυο θεσμών, οργανισμών και διεθνών συμμαχιών, οι οποίες όχι μόνο διαμορφώνουν τις παγκόσμιες εξελίξεις αλλά και συγκρούονται σε επίπεδο συμφερόντων, στρατηγικών και αξιακών κατευθύνσεων. Με το παρόν άρθρο, φτάνουμε στο σημείο να κλείσουμε ένα κύκλο άρθρων που εξηγούν και αποτυπώνουν κάποιους από τους παγκόσμιους θεσμούς που εμπλέκονται δυναμικά στις διεθνείς εξελίξεις. Η πλήρης αποτύπωση των συσχετισμών δεν είναι δυνατή καθώς εμπλέκονται παράγοντες και συμφέροντα που στο παγκοσμιοποιημένο σύστημα λειτουργίας πλέον, δεν είναι απόλυτα ευδιάκριτοι και σαφής. Ωστόσο, θα προσπαθήσουμε να δώσουμε όσο το δυνατόν ευκρινέστερη εικόνα της συνδυασμένης επίδρασης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, της ομάδας BRICS, του State Department, του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ) και της Κοινής Εξωτερικής Πολιτικής και Πολιτικής Ασφάλειας (ΚΕΠΠΑ) της Ε.Ε. μέσα.
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, ως εκτελεστικό όργανο της Ε.Ε., προωθεί μια θεσμικά ρυθμισμένη εξωτερική πολιτική βασισμένη στον κανόνα δικαίου, τη βιωσιμότητα και τη δημοκρατία. Η ΚΕΠΠΑ, θεσμοθετημένη με τη Συνθήκη του Μάαστριχτ, επιδιώκει μια κοινή διπλωματική και αμυντική παρουσία των κρατών-μελών της Ε.Ε., προσδίδοντας συνοχή στην ευρωπαϊκή φωνή. Αντίθετα, η ομάδα BRICS (Βραζιλία, Ρωσία, Ινδία, Κίνα, Νότια Αφρική – και πλέον επεκτεινόμενη) συγκροτήθηκε ως εναλλακτικό γεωοικονομικό μπλοκ, προβάλλοντας την ανάγκη για πολυπολικότητα και αμφισβήτηση της δυτικοκεντρικής τάξης. Το State Department των ΗΠΑ λειτουργεί παραδοσιακά στο πλαίσιο της προώθησης των αμερικανικών συμφερόντων με εργαλεία σκληρής και ήπιας ισχύος, ενώ ο ΟΗΕ συνιστά τη μοναδική οικουμενική πλατφόρμα διακυβέρνησης, παρά τα δομικά του ελλείμματα. Η διαπλοκή αυτών των θεσμών αναλύεται αποτελεσματικά μέσω του θεσμικού φιλελευθερισμού, που αναδεικνύει τον ρόλο των διεθνών οργανισμών στη σταθερότητα, αλλά και μέσω του ρεαλισμού, που αναγνωρίζει τον καθοριστικό ρόλο των κρατικών συμφερόντων. Η κοινωνικοοικονομική θεωρία του Wallerstein προσφέρει επιπλέον ερμηνευτικά εργαλεία, αποκαλύπτοντας τη δυναμική ανάμεσα σε «πυρηνικές» και «περιφερειακές» δυνάμεις. Οι σύγχρονες θεωρίες διαπραγματεύσεων (π.χ. Ζartman, Walton-McKersie) φωτίζουν την επίδραση των αντιπαρατιθέμενων αφηγήσεων στην εξέλιξη διεθνών συμφωνιών.
Οι παραπάνω τρόποι ανάλυσης των θεσμών και της δράσης τους, οδηγεί σε συγκεκριμένα συμπεράσματα για σημαντικές πτυχές του διεθνούς κοινωνικοπολιτικού περιβάλλοντος καθώς η πολυεπίπεδη παρουσία αυτών των θεσμών δημιουργεί πολλαπλά πεδία σύγκρουσης. Ξεκινώντας από την ενεργειακή πολιτική και την ουκρανική κρίση, παρατηρείται ότι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή υιοθέτησε ένα πακέτο πράσινης μετάβασης (European Green Deal), μειώνοντας την εξάρτηση από τη ρωσική ενέργεια έστω με εμπόδια και πισωγυρίσματα- γεγονός που οδήγησε σε σύγκρουση με τα γεωενεργειακά συμφέροντα της Ρωσίας. Η επέμβαση στην Ουκρανία (2022) ενεργοποίησε την ΚΕΠΠΑ και τις ΗΠΑ μέσω του State Department, προκαλώντας μέρος της ενεργειακής κρίσης και επαναπροσδιορισμό των γεωοικονομικών σχέσεων με τη Μέση Ανατολή, την Αφρική και τις ΗΠΑ. Στο κομμάτι της πολυμερούς Διακυβέρνησης και Ανταγωνισμού των BRICS – ΟΗΕ – ΗΠΑ, παρατηρείται ότι οι BRICS προωθούν εναλλακτικά μοντέλα παγκόσμιας διακυβέρνησης, όπως η Νέα Αναπτυξιακή Τράπεζα (NDB), σε αντιπαράθεση με το ΔΝΤ και την Παγκόσμια Τράπεζα. Ο ΟΗΕ, δεμένος θεσμικά με τις ΗΠΑ και την Ε.Ε., υφίσταται πιέσεις για μεταρρύθμιση, καθώς τα μέλη των BRICS απαιτούν αναθεώρηση του Συμβουλίου Ασφαλείας, κάτι που προσκρούει στην διαδικασία του βέτο. Στο σκέλος της διαχείρισης Πανδημιών και της Τεχνολογικής κυριαρχίας, γίνεται ευκρινές ότι κατά την κρίση της COVID-19, η συνεργασία State Department με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή επέβαλε τοποθετήσεις υπέρ των mRNA εμβολίων και της φαρμακευτικής βιομηχανίας της Δύσης. Οι BRICS, ιδιαίτερα η Κίνα και η Ινδία, αντέταξαν αυτόνομα προγράμματα εμβολίων, προτάσσοντας την ισότιμη πρόσβαση των αναπτυσσόμενων κρατών. Η τεχνολογική κυριαρχία συνιστά πλέον νέο σκληρό πεδίο ανταγωνισμού, ειδικά στο κομμάτι της τεχνητής νοημοσύνης. Τέλος, στο πλαίσιο της Παγκόσμιας Ασφάλειας και των Παγκόσμιων Ζωνών Επικυριαρχίας, είναι ολοφάνερο ότι η σύγκρουση στην Ερυθρά Θάλασσα (2024) μεταξύ αντάρτικων δυνάμεων και διεθνών εμπορικών οδών, προκάλεσε ενεργή εμπλοκή του State Department, ενώ η ΚΕΠΠΑ επιχείρησε να οργανώσει αποστολή αποτροπής. Οι BRICS υποστήριξαν τη μεσολάβηση χωρίς στρατιωτικές παρεμβάσεις, τονίζοντας την αρχή της κυριαρχίας. Ο ΟΗΕ αδράνησε, λόγω πολιτικών αδιεξόδων στο Συμβούλιο Ασφαλείας.
Προχωρώντας σε αδιαμφισβήτητα παραδείγματα συνέργειας αλλά και αντίθεσης, παρατηρούμε τα εξής. Από την μια η συνεργασία στην Κλιματική Πολιτική όπου η Συμφωνία των Παρισίων (2015) συνιστά παράδειγμα θετικής σύγκλισης. Δηλαδή, παρά τις εντάσεις, ΗΠΑ, Ε.Ε., Κίνα και Ινδία συμφώνησαν σε κοινά πλαίσια περιορισμού των εκπομπών. Ωστόσο, το τελευταίο διάστημα βλέπουμε σοβαρές αποκλήσεις και πισωγυρίσματα από τους στόχους και το πλαίσιο του προγράμματος κυρίως από ΗΠΑ και Κίνα. Από την άλλη, στα ζητήματα της Μέσης Ανατολής, η αμερικανική στρατηγική απομόνωσης του Ιράν μέσω του State Department έρχεται σε σύγκρουση με την πολιτική της Κίνας για ένταξη του Ιράν στο πλαίσιο συνεργασίας BRICS, ενώ η ΚΕΠΠΑ κινείται σε πιο συμβιβαστική γραμμή. Η αλληλεπίδραση αυτών των θεσμών, μέσω των αντιθέσεων και των συνεργειών οδηγεί σε διαφορετικά αλληλοσυγκρουόμενα πολιτικά μονοπάτια όπως ο Θεσμικός πολυκεντρισμός μέσω της παράλληλης ύπαρξης δυτικών και αναδυόμενων θεσμών( NDB vs IMF), οι ανισότητες ισχύος όπου οι αναπτυσσόμενες χώρες διεκδικούν λόγο, αλλά η Δύση διατηρεί έλεγχο σε βασικούς μηχανισμούς και οι νέες στρατηγικές διαπραγμάτευσης όπου οι BRICS επιδιώκουν πακέτα win-win, ενώ οι ΗΠΑ χρησιμοποιούν συχνά conditionalities(κατάσταση εξάρτησης από όρους ή εξάρτηση από συνθήκες ).
Κλείνοντας, γίνεται σαφές ότι η δράση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, του State Department, των BRICS, του ΟΗΕ και της ΚΕΠΠΑ δεν μπορεί να αναλυθεί αυτόνομα. Η μεταξύ τους σχέση κινείται σε έναν χώρο συνύπαρξης, διαπάλης και αμοιβαίας αλληλεπίδρασης. Επομένως δεν μιλάμε για σχέσεις στατικές αλλά για δυναμικές και εναλασσόμενες. Οποιαδήποτε μακροχρόνια ανάλυση των σχέσεων αυτών πέραν της αμφίβολης 5ετίας απλά είναι καταδικασμένη να πέσει στο κενό. Οι παγκόσμιες εξελίξεις εξαρτώνται από τη δυναμική αυτών των συγκρούσεων και η ικανότητα για δημιουργία θεσμικής συνεργασίας θα αποτελέσει κρίσιμο παράγοντα για την ειρήνη και τη σταθερότητα του διεθνούς συστήματος τα επόμενα χρόνια. Η πολυπλοκότητα αυτή απαιτεί νέες θεωρητικές προσεγγίσεις και πρακτικά εργαλεία εξισορρόπησης συμφερόντων. Η θεσμική ευελιξία, η αναγνώριση των ανερχόμενων πόλων ισχύος και η ενίσχυση του ΟΗΕ ως ουδέτερου ρυθμιστή παραμένουν ζητούμενα.
Βιβλιογραφία:
- Keohane, R. (1984). After Hegemony, Princeton University Press.
- Zartman, W. (2008). Negotiation and Conflict Management, Routledge.
- Nye, J. (2004). Soft Power, PublicAffairs.
- Wallerstein, I. (2004). World-Systems Analysis, Duke University Press.
- Haass, R. (2020). The World: A Brief Introduction, Penguin.
- Stiglitz, J. (2002). Globalization and Its Discontents, Norton.
- European Commission (2023). Green Deal Reports.
- United Nations (2024). Global Security Trends Report.