Του Νίκου Μουστάκα/ MSc International Negotiations
Συνεχίζοντας το αρθρογραφικό αυτό το ταξίδι με οργανισμούς και οντότητες που σχετίζονται άμεσα με τις διεθνείς εξελίξεις, φτάνουμε στον ΟΗΕ. Ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ), ιδρυθείς το 1945 στα αποκαΐδια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, υπήρξε εξαρχής ένας φιλόδοξος θεσμός με στόχο τη διασφάλιση της διεθνούς ειρήνης, την προώθηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και την ενίσχυση της διεθνούς συνεργασίας. Σχεδόν οκτώ δεκαετίες αργότερα, ο ΟΗΕ συνεχίζει να αποτελεί τον σημαντικότερο παγκόσμιο θεσμό πολυμερούς διακυβέρνησης. Ωστόσο, η δράση του συχνά αμφισβητείται, άλλοτε για την αναποτελεσματικότητα του, και άλλοτε για την άνιση ισορροπία δυνάμεων που τον χαρακτηρίζει. Είναι από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα παγκόσμιας συνεννόησης, η οποία περνά μέσα από την πολυπλοκότητα της συσχέτισης πολλών διαφορετικών κρατών με διαφορετικά πολιτικά, οικονομικά, θρησκευτικά, πολιτιστικά υπόβαθρα. Για να κατανοηθεί καλύτερα σαν οργανισμός είναι αναγκαίο να αναλυθεί η θεσμική οργάνωση του προτού προχωρήσουμε σε περαιτέρω ανάλυση.
Ο ΟΗΕ αποτελείται από έξι κύρια όργανα: τη Γενική Συνέλευση, το Συμβούλιο Ασφαλείας, το Οικονομικό και Κοινωνικό Συμβούλιο (ECOSOC), το Διεθνές Δικαστήριο, τη Γραμματεία, και το Θεσμικό Σύστημα των Ειδικευμένων Οργανισμών (όπως ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, η UNESCO, κ.ά.). Το πιο ισχυρό όργανο είναι αναμφίβολα το Συμβούλιο Ασφαλείας, καθώς είναι το μόνο που μπορεί να επιβάλει δεσμευτικές αποφάσεις. Αποτελείται από 15 μέλη, εκ των οποίων τα 5 μόνιμα (ΗΠΑ, Ρωσία, Κίνα, Γαλλία, Ηνωμένο Βασίλειο) διαθέτουν δικαίωμα βέτο—μια θεσμική πρόβλεψη που έχει προκαλέσει ατέρμονες συζητήσεις και κριτικές. Η αποστολή του ΟΗΕ είναι πολυδιάστατη: από τη διαχείριση συγκρούσεων και ειρηνευτικές αποστολές, μέχρι την αντιμετώπιση ανθρωπιστικών κρίσεων, τη μάχη κατά της κλιματικής αλλαγής και τη στήριξη της παγκόσμιας υγειονομικής πολιτικής. Οργανισμοί όπως η UNICEF, η UNHCR και το WFP συνδράμουν εκατομμύρια ανθρώπους καθημερινά. Ειρηνευτικές αποστολές έχουν αναπτυχθεί σε δεκάδες περιοχές, από το Κόσοβο και το Νότιο Σουδάν έως την Κύπρο. Στο επίπεδο των παγκόσμιων συμφωνιών, ο ΟΗΕ υπήρξε καθοριστικός στην υιοθέτηση της Συμφωνίας του Παρισιού για το Κλίμα και των Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης (SDGs).
Ο ΟΗΕ έχει παρέμβει σε πλήθος κρίσεων, με ανάμεικτα αποτελέσματα. Η επιτυχής οργάνωση δημοψηφισμάτων και ειρηνευτικών διαδικασιών σε χώρες όπως η Ναμίμπια και το Ανατολικό Τιμόρ αποτελούν ενδείξεις αποτελεσματικής διαμεσολάβησης. Αντίθετα, η αποτυχία πρόληψης γενοκτονιών, όπως στη Ρουάντα (1994) ή στη Σρεμπρένιτσα (1995), παραμένει ένα αιώνιο στίγμα. Στη Συρία, η διαίρεση στο Συμβούλιο Ασφαλείας εμπόδισε οποιαδήποτε ουσιαστική δράση, ενώ η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία επανέφερε με δραματικό τρόπο τα ερωτήματα περί της ικανότητας του ΟΗΕ να ανταποκρίνεται σε γεωπολιτικές προκλήσεις με αξιόπιστο και αποφασιστικό τρόπο.
Από τη συντηρητική σκοπιά, η κυριότερη κριτική που ασκείται στον ΟΗΕ αφορά την υπερβολική γραφειοκρατία, τη σπατάλη πόρων και την υπονόμευση της εθνικής κυριαρχίας. Πολλές δυτικές κυβερνήσεις και think tanks, κυρίως στις ΗΠΑ, υποστηρίζουν πως ο ΟΗΕ προάγει μια «διεθνιστική» ατζέντα που συγκρούεται με τα εθνικά συμφέροντα. Σύμφωνα με αυτή την οπτική, οργανισμοί όπως το Συμβούλιο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων συχνά επιδεικνύουν προκατάληψη ή λειτουργούν με πολιτικά κριτήρια, φιλοξενώντας κράτη με αμφίβολη δημοκρατική νομιμοποίηση. Η ίδια η ισχύς του βέτο ερμηνεύεται ως αναγκαίο αντίβαρο στην αυθαιρεσία πλειοψηφικών αποφάσεων που αγνοούν τη γεωστρατηγική πραγματικότητα. Η υπερβολική επέκταση των παραπάνω εμπλέκουν τον ΟΗΕ σε θεωρίες συνωμοσίας σχετικά με σταδιακή παγκόσμια επιβολή νόμων, τρόπου ζωής και πολιτισμού καθώς και οικονομικής εκμετάλλευσης. Προφανώς, τα τελευταία ζητήματα στερούνται σοβαρότητας για τον απλούστατο λόγο ότι ανάμεσα σε 193 κράτη με διαφορετικά συμφέροντα, πολιτική οργάνωση και κυλιόμενες συμμαχίες δεν υπάρχει δυνατότητα και αμοιβαίο όφελος σε ανάλογη δράση.
Αντιστρόφως τώρα, από την πιο αριστερή σκοπιά, ο ΟΗΕ επικρίνεται ως όργανο αναπαραγωγής της παγκόσμιας ανισότητας και ως μηχανισμός νομιμοποίησης των ηγεμονικών δυνάμεων. Η δομή του Συμβουλίου Ασφαλείας θεωρείται αντιδημοκρατική, με την πενταμερή κυριαρχία να ακυρώνει τις φωνές του παγκόσμιου Νότου. Επιπλέον, ο ΟΗΕ συχνά κατηγορείται για υποχωρητικότητα έναντι των ισχυρών οικονομιών και πολυεθνικών εταιρειών, για ανεπαρκή δράση σε περιβαλλοντικά ζητήματα, αλλά και για αδράνεια απέναντι σε κοινωνικά εγκλήματα, όπως η κατοχή περιοχών ή η καταστολή κινημάτων αυτοδιάθεσης. Η μη αναγνώριση του Παλαιστινιακού κράτους ή η αργοπορημένη αντίδραση στις επιπτώσεις του νεοφιλελευθερισμού παγκοσμίως, προστίθενται σε αυτό το αφήγημα. Και σε αυτή την περίπτωση οι υπερβολικές επεκτάσεις των παραπάνω φτάνουν στο να κατηγορείται ο ΟΗΕ ότι αποτελεί μια επίφαση ειρηνικής συνύπαρξης με σκοπό τα κράτη να διατηρούνται σε ελεγχόμενο εξαρτημένο πλαίσιο από μεγάλες δυνάμεις, διατηρώντας έναν αδίστακτο μηχανισμό εξυπηρέτησης συμφερόντων. Και εδώ είναι βέβαια οι υπερβολές αυτές δεν έχουν σημαντικά ερείσματα καθώς κάνοντας μια απλή περιήγηση στα ιστορικά δεδομένα πριν και μετά την ίδρυση του ΟΗΕ θα δει την μεγάλη διαφορά που έχει επιφέρει στην παγκόσμια ειρηνική συνύπαρξη και εξέλιξη των κρατών. Σε αυτό το πλαίσιο προστίθενται τα μεγάλα άλματα που έχουν γίνει σχετικά με την παγκόσμια υγεία, προστασία ανθρωπίνων δικαιωμάτων και την μείωση δεικτών όπως είναι η πείνα, αναλφαβητισμός, οικονομική δυσχέρεια κ.α.
Ποιος ΟΗΕ για το Μέλλον;
Ανάμεσα στις παραπάνω οπτικές και τα προβλήματα που διέπουν την λειτουργία του ΟΗΕ, σε αυτό το σημείο θα επιχειρηθεί μια πιο νηφάλια αξιολόγησή του. Το μεγαλύτερο ίσως πρόβλημα του ΟΗΕ παραμένει η θεσμική του στασιμότητα. Η σύνθεση του Συμβουλίου Ασφαλείας αντικατοπτρίζει τον παγκόσμιο συσχετισμό ισχύος του 1945, όχι του 2025. Η απουσία χωρών όπως η Ινδία, η Βραζιλία, η Νιγηρία ή η Ιαπωνία από τη μόνιμη σύνθεση θέτει ερωτήματα νομιμοποίησης. Παράλληλα, η αδυναμία ταχείας αντίδρασης σε κρίσεις αποδεικνύει την ανάγκη ριζικών θεσμικών μεταρρυθμίσεων.Η ανανέωση του ΟΗΕ δεν είναι απλή υπόθεση. Προϋποθέτει υπερβάσεις εθνικών εγωισμών, δημοκρατικό μετασχηματισμό των θεσμών και ενίσχυση της λογοδοσίας. Η τεχνολογική πρόοδος, η κλιματική κρίση, η τεχνητή νοημοσύνη και η ανισότητα απαιτούν έναν οργανισμό πιο ευέλικτο, πιο δίκαιο και περισσότερο διαφανή. Βέβαια, οι ηγεσίες και τα πρόσωπα παίζουν κομβικό ρόλο στην θετική έκβαση των παραπάνω. Σε μια περίοδο όπου ανθούν οι φωνασκίες, οι πολιτικοί εγωισμοί, οι πιο αυταρχικοί αρχηγοί κρατών και η αμφισβήτηση των αυθεντιών του παλιού κόσμου, οι ηγεσίες και τα πρόσωπα έχουν την τεράστια ευθύνη στο να καθοδηγήσουν τα κράτη στην εμβάθυνση του ρόλου του ΟΗΕ ενίοτε και κόντρα στην κοινή γνώμη και το πολιτικό κόστος. Οι ηγέτες που μένουν στην Ιστορία δεν είναι αυτοί που λαϊκίζουν ή επιζητούν μανιωδώς το πολιτικό όφελος, αντίθετα μένουν αυτοί που πάνε κόντρα στο ρεύμα, δεν σκέφτονται το πολιτικό κόστος και προσβλέπουν στο μακροπρόθεσμο όφελος των κρατών τους. Σε έναν κόσμο πολυκεντρικό, με αυξανόμενες προκλήσεις, η ανάγκη για έναν ισχυρό ΟΗΕ παραμένει επιτακτική. Η ερώτηση δεν είναι αν χρειαζόμαστε τον ΟΗΕ — αλλά ποιον ΟΗΕ χρειαζόμαστε.